Een vrouw met Oekrainse vlaggetjes, poseert met een verklede man tijdens de viering van de Onafhankelijkheidsdag. Foto: Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
Nikolaj Gogol, bekend van literaire klassiekers als De Mantel en Dode Zielen, viert dit jaar zijn tweehonderdste verjaardag. De schrijver wordt geroemd als ‘nationale held’ van Rusland. Maar ook Oekraïne, waar hij opgroeide, eigent hem toe. Een aloude twist laaide weer op: van wie is Gogol? Op zoek naar zijn wortels in het Oekraïense achterland, decor van zijn vroege ‘spookverhalen’.
door Dieter van den Bergh/foto’s Joyce van Belkom
(Mirgorod 2009) De harde tepels van Oksána steken roze af bij haar bruine lichaam. Van Iwan & Iwan zijn de neuzen ook roze geworden. Elke dag worden de uitstulpels van deze bronzen lichamen beroerd door honderden handen, want dit brengt geluk. De bronzen taferelen in het sanatoriumpark van Mirgorod zijn weggelopen uit de Oekraïense verhalen van Nikolaj Gogol; Oksána, de begeerde jonge schone uit het sprookje Kerstnacht en Iwan en Iwan uit Hoe Iwan Iwanowitsj overhoop kwam te liggen met Iwan Nikiphorowitsj. Beide verhalen komen uit de bundel Mirgorod (1835, met bijgeloof als leidmotief. Er lijkt vandaag de dag weinig veranderd als het gaat over Oekraïners en bijgeloof.
Een rondleiding door het huis waar Nikolai Gogol is opgegroeid, thans een museum. Foto Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
Mirgorod ligt op driehonderd kilometer van de Oekrainse hoofdstad Kiev. ‘Stad van de vrede’, wordt het stadje (43.000 inwoners) genoemd; nergens zou het veiliger zijn. Onder Russen en Oekraïeners is Mirgorod beroemd om haar zoute bronwater Mirgorodskaya, dat helend werkt voor onder meer stralingsziekte en kanker, zo wordt beweerd. Mirgorod teert op haar kuuroord. Maar ook op Gogol, die tweehonderd jaar geleden in de buurt werd geboren en die de omgeving als decor gebruikte in de gelijknamige bundel, met naast ‘Iwan en Iwan’ het beroemde, in Hollywood verfilmde kozakkenepos Taras Boelba.
Publiek poseert bij een bronzen beeld van Taras Bulbas, een personage uit de boeken van Nikolai Gogol. Foto Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
Het stadje (43.000 inwoners), doorkruist door de flaneerboulevard Gogolya, is bezaaid met standbeelden van oorlogshelden en kozakken, maar de prominentste plekken zijn ingeruimd voor Lenin en Gogol. De treinreiziger wordt onthaald ook een trots bronzen standbeeld van Gogol, ook prijkt hij in het centrum, fier en blinkend. De ereburger krijgt – in tegenstelling tot Lenin – nog elke week verse bloemen. In het sanatoriumpark kan de bezoeker op de foto met een Gogol-lookalike of met een portret van Gogol in gras. In de kiosk kan hij afbeeldingen van de schrijver kopen en keramieken en zijn dorst lessen met Gogolisvka-bronwater.
Standbeeld van Gogol. Nikolaj Vasijevitsj Gogol (1809-1852) werd geboren in het district Mirgorod in de Oekraine en verhuisde op 19-jarige leeftijd naar St Petersburg. Hij geldt nu als een van grootste Russische schrijvers, maar sinds de onafhankelijkheid van Oekraine proberen zij hem als nationale held te claimen. Foto Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
Nikolaj Vasiljevitsj Gogol (1809-1852) maakte zich onsterfelijk met romans als De Mantel (1835), De Revisor (1835), De Neus en meesterwerk Dode Zielen (1842), algemeen beschouwd als een hoogtepunt in de Russische literatuur. De schrijver werd inspiratiebron voor collega’s als Tsjechov, Dostojevksi en Daniil Charms. Tweehonderd jaar na zijn geboorte leeft Gogol meer dan ooit, zo lijkt het. Kiev roemt de schrijver met een ‘Gogol-fest’, de Nationale Bank van Oekraïne gaf een speciale munt uit, de posterijen lieten speciale postzegels drukken, eind dit jaar moet de nieuwe verfilming van zijn horrorverhaal Wi in de bioscoop te zien zijn. Unesco riep 2009 uit tot ‘Gogol-jaar’. Maar dit wordt niet alleen gevierd in de Oekraïne, ook in Rusland, waar de schrijver het grootste deel van zijn werkzame leven woonde. Beide landen eigenen de schrijver toe, in dit jubileumjaar meer dan ooit.
Voordat Gogol op zijn negentiende naar Sint-Petersburg vertrok, woonde hij in de Oekraïne, toen nog ‘Klein-Rusland’. ‘Een nationale held’, zo noemde de Russische premier Vladimir Poetin Gogol recentelijk. ‘Hij behoort zonder twijfel tot de Oekraïne”, zei de Oekraïense president Viktor Joesjtsjenko ter gelegenheid van Gogols 200e verjaardag op 1 april. “Gogol schreef in het Russisch, maar dacht en voelde in het Oekraïens.”
Het huis waar Nikolai Gogol is opgegroeid. Foto Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
De bekende Oekraïense schrijver Andrei Koerkov bevestigt dit. “Gogol beschouwde zichzelf als Oekraïner, schreef ook met Oekraïense woorden.”
Koerkov, bekend van onder meer de internationale bestseller Picknick op het IJs (1997) is aangeschoven op een terras in Kiev, met uitzicht op de imposante Sint Sofia Cathedraal. Het historische hart van Kiev, waar Koerkov zijn schrijfplek heeft. “Gogol is Russisch volgens de Russen”, zegt Koerkov, “omdat hij in het Russisch schreef over Russen, behalve dan in Avonden op een dorp nabij Dikanka en in Mirgorod, die over Oekraïense folklore gaan.”
Het werk van Koerkov wordt vaak vergeleken met dat van Gogol, niet in de laatste plaats vanwege de absurdistische twist. Hij is bovendien jurylid van de Russische Gogol Prize. “Het is jammer dat Gogol nu de inzet is van een politiek steekspel, spelletjes waar hij van zou gruwen.”
Het huis waar Nikolai Gogol is opgegroeid, nu een museum. Foto Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
De grimmige, magisch-realistische Oekraïense verhalen van Gogol staan bol van het bijgeloof; verhalen over boeren, duivels, heksen, spoken, wraak en betoverde plekken. In tegenstelling tot een enthousiaste Poesjkin moest schrijver en Gogol-biograaf Vladimir Nabokov (1899-1977), niets hebben van de Oekraïense Gogol. Folkloristische ‘rommel’ schreef Nabokov in de biografie ‘Gogol’, waarmee Gogol zich langs ‘een doodgriezelige afgrond bevond’. Bijna, zo concludeert Nabokov, was het genie Gogol een schrijver geworden van Oekraïense volkssprookjes en ‘kleurige romantische vertellingen’ vol ‘spoken, koddige joden, boerenkinkels en koene kozakken’.”
Standbeeld van Gogol. Foto Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
Het decor van zijn folkloristische verhalen lijkt bijna tweehonderd jaar later nauwelijks veranderd. De kaarsrechte weg van Mirgorod naar zijn geboortedorp Velyki Sorochintsy, vijfentwintig kilometer verderop, voert dwars door een uitgestrekt Gogoliaans landschap van uitgestorven vlaktes, zonnebloemen kleurrijke boerderijtjes en witte kolchozen. Bevolkt door ganzenhoeders, keuterboertjes (nu weliswaar op zijspan) & babuska’s met bloemenhoofdoeken. ‘Gogol Tour’ staat er in het op een groot verkeersbord in het centrum; het zijn zowat de enige Engelse woorden in het dorp. Waar de tour uit bestaat is niet duidelijk, maar hij voert vast langs de fraaie 18e eeuwse Kerk van de Transfiguratie waar Gogol werd gedoopt. En langs het mintgroene met witte huis midden in het dorp, waar deze ‘grote landgenoot’ op 1 april 1809 werd geboren. Het was destijds het huis van de lokale dokter, het werd deels verwoest door de nazi’s in WOII. Nu is er het literaire Gogol-museum gevestigd. Er hangt een schilderij van Gogol met vriend en collega met Poesjkin, er is een gipsen dodenmasker te zien, enkele bijzonder drukken van boeken, illustraties van karakters en foto’s van Gogol-standbeelden in de hele voormalige USSR, maar er is vooral veel aandacht voor de jaarlijkse ‘jarmarok’, het folkloristisch hoogtepunt van Sorochintsy, de jaarlijkse markt, met zo’n miljoen bezoekers.
Door Gogol werd de ambachtelijke boerenmarkt vereeuwigd in zijn klassieke novelle De jaarmarkt van Sorotsjintsy, opgenomen in zijn debuutbundel Avonden op een dorp bij Dikanka uit 1832. De schrijver en zijn Oekraïense karakters stonden niet voor niets centraal op de editie van 2009, in de derde week van augustus. Naast de markt staat de oude witte school van het dorp. Op de binnenplaats prijkt een borstbeeld van de lokale trots.
Het huis waar Nikolai Gogol is opgegroeid, thans een museum. House were writer Nokalaj Gogol was raised, now a Gogol-Museum. Foto Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
Voor een veel authentieker Gogol-gevoel moet je zo’n dertig kilometer verderop zijn, richting de stad Poltava, in het gehucht Gogolevo, niet te verwarren met een ander Gogolevo, op vijftien minuten treinen van Mirgorod. Dit dorp werd eveneens vernoemd naar de schrijver, er staat een fraai beeld op het station, maar het dorp heeft verder einig met de schrijver van doen. Het Gogolevo (of ‘Hoholeve’) in het licht heuvelende Shyshaky-district bij Poltava wel. Hier ligt het landgoed met het ouderlijk huis van Gogol. De schrijver woonde er van 1809 tot 1828 met zijn zussen Anna en Elisabeth en zijn ouders, Vasily Afanasievich Gogol-Janovsky en Maria Ivanovna Kosjarovska; landeigenaren van middelbare stand. Nadat Gogol in 1828 naar St. Petersburg was vertrokken kwam hij nog geregeld terug om zijn moeder en zussen te bezoeken. Zijn vader overleed al in 1825. Het afgelegen Gogolevo lijkt in een totale staat van lethargie te verkeren. Niemand heeft haast.
Het gehucht is geheel opgebouwd rond het sfeervolle, dertig hectare grote landgoed, dat een groot landhuis herbergt, een grote tuin, een meer, een gewijde grot (‘de tempel van eenzaamheid’), een bakhuis en ‘buitenverblijven’. Tegenover een oude houten windmolen is de ingang van de ‘memorial estate’, die in 1984 werd opgesteld voor publiek. In de gerestaureerde eet- en woonkamers van het huis, met tegenwoordig een zeskoppige louter Oekraienstalige staf, zijn tal van interessante memorabilia tentoongesteld. Een origineel gilet van Gogol, speelgoed, rapporten (louter tienen, behalve voor de exacte vakken en voor Duits), een clavechord, ganzenverenpennen, manuscripten, eerste drukken, bijzondere persingen, familieportretten en enkele van de velen brieven die hij in het buitenland aan zijn moeder schreef.
De schrijftafel van Nikolai Gogol in het huis waar hij is opgegroeid. Foto Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
Het onheilspellende Allesziend Oog, een kopie van een schilderij van de Rus Orest Kiprensky, waakt over Gogols studie- en schrijfverblijf, op een steenworp van het woonhuis.
Vanuit Gogolevo, toen nog Vasylivka, trok Gogol in 1818 naar Poltava, de eerste stad in zijn leven, die veel indruk maakte. Met broer Iwan ging hij naar de middelbare school. Een jaar later haalde zijn vader hem hier vanaf, na de onverwachte dood van Iwan.
In de stad, 340 kilometer van Kiev, herinnert niet heel veel meer aan de schrijver. Er zijn een paar vitrines aan hem gewijd in het plaatselijke regionaal museum, met eerste drukken en keramieken Gogoliaanse taferelen uit de communistische tijd. Er is een Gogolstraat en het (leegstaande) theater is naar hem vernoemd. Op de hoek van de Lenin en Gogolstraat staat een standbeeld. De stad staat dit jaar veel meer stil bij het jubileum van de ‘legendarische’ Slag bij Poltava in 1709.
Jongen wacht in zijn fietstaxi op klanten bij de Witte Ring in Poltava. Op de achtergrond word een familie-foto gemaakt tijdens een bruiloft. Foto: Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
Ook terug in Kiev lijken ze hun great fellow countryman (bijna) vergeten. Er is een (afgelegen) Gogolstraat, in het toeristenstraatje Andriyivsky Uzviz is op nummer 34 na goed zoeken een bronzen-neus-met-snor te vinden als eerbetoon aan De Neus, en op de Rusanivska Boulevard, kilometers van het centrum, kijkt Gogol weemoedig uit over de Dnjepr.
Voor meer Gogol in Oekraïne klik hier voor ‘In Search of Gogol: a pilgrimage’
satellite stories 