Waterfietsen op Lake Sevan, het grootste meer van de Kaukasus, 75 km lang. Het meer ligt op 2000 meter hoogte en word omringt door bergen van 4000 meter hoog. Foto: Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
Over een maandje wordt hij 84: Djivan Gasparyan, meester op de duduk, de fluit met het mystieke en melancholieke geluid. De legendarische Armeense muzikant, ooit ‘ontdekt’ door Brian Eno, is bezig aan een afscheidstour. Althans, volgens zijn manager. Zelf wil hij er niets van weten, zo bleek bij een bezoek aan Yerevan. “Als iedereen naar de duduk zou luisteren, zouden er minder oorlogen zijn.”
door Dieter van den Bergh
(Yerevan, augustus 2012) Met zijn metallic-grijze Mercedes 550 manoeuvreert Djivan Gasparyan Jr. (1982) behendig door de verkeersjungle van metropool Yerevan, hoofdstad van Armenië. We zijn op weg naar zijn gelijknamige opa, de beroemdste muzikant van het land. Die woont al decennia lang in de wijk Aygestan, ingeklemd tussen het stadion van FC Pyunik en de universiteit. ‘Ik schaam me een beetje om hier gasten mee naar toe te nemen’, zegt Jr, terwijl hij zijn bolide naast de al even luxe Mercedes van zijn opa parkeert. ‘Vroeger was dit een prachtige groene wijk, maar de laatste jaren hebben ze maar raak gebouwd hier, en overal ligt rotzooi.’
Ooit moet het enorme huis van Gasparyan Sr. de uitstraling van een kasteeltje hebben gehad, maar het is opgegaan in een chaotisch cluster gebouwen. In de tuin een met dolfijnen versierd zwembad, omgeven door druivenranken en kersenbomen. Maar wie op zijn rug in het zwembad dobbert, ziet afgebladderde flats.
Jonge speelt gitaar bij het klooster van Haghpat met uitzicht over de vallei. De tuin van het klooster word o.a. gebruikt om met familie of vrienden te picknicken. Foto: Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
Groep vrouwen picknicken in de tuin van het klooster van Haghpat. Foto: Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
Abrikozen en cognac
De ontvangst is in de gastenkamer beneden. Jr. serveert abrikozen en Ararat-cognac. De ruimte is aangekleed met muziekprijzen, concertposters en een levensgroot schilderij waarop Sr. cognac drinkt. De airco draait op volle toeren, buiten is het boven de 35 graden. Gasparyan – wit hemd en blauwe Adidas-trainingsbroek – zit op een leren bank uit te puffen, klarinet in de hand. Want naast de duduk, het nationale instrument van Armenië, gemaakt van abrikozenhout, speelt hij ook nog klarinet, zurna, ney en kaval (allemaal blaasinstrumenten). Maar de duduk is het moeilijkst van allemaal, vertelt hij. ‘Als je een paar dagen niet oefent, ga je al achteruit. Bovendien is het instrument extreem gevoelig voor klimaatwisselingen. Zodra de temperatuur verandert, verandert de klank.’
Door de kamer huppelt achterkleindochter Irina (6). Gasparyan heeft twee achterkleinkinderen, twee kleinkinderen en twee dochters. Ze wonen bij hem en zijn vrouw in, en ernaast. Behalve Djivan Jr. en zijn ouders, die wonen in Los Angeles. Jr. is een paar maanden over voor de zoveelsteRussischetournee met zijn opa, met wie hij al dertien jaar samenspeelt. In LA speelt Jr. parttime duduk in de internationaal snel opkomende ‘worldrockband’Vizaen in Yerevan heeft hij nog zijn eigen moderne kwartet met gitaar, drums en keyboard. Vandaag is hij tolk, want naast het Russisch spreekt zijn opa nauwelijks een woord over de grens, al staat hij al meer dan zestig jaar op de internationale planken.
Vartavar, een feestdag waarbij vooral jongeren elkaar en alle anderen straffeloos mogen natgooien. Het feest was oorspronkelijk een heidens vruchtbaarsheidsfeest zoals soortgelijke feesten in Azie, nu is het een christelijke traditie geworden. Gedurende deze dag zijn steden en dorpen vol met groepjes jongeren met emmers water. Op de achtergrond de Cascade, een trappencomplex naar het monument. Foto: Joyce van Belkom
Vartavar, een feestdag waarbij vooral jongeren elkaar en alle anderen straffeloos mogen natgooien. Foto: Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
Brian Eno
Djivan (of Jivan) Gasparyan werd in 1928 geboren in Solag, onder de rook van Yerevan, groeide op als wees, en werd in 1948 solist in het staatsensemble van Tatul Altunyan en het Yerevan Filharmonisch Orkest. In 1973 werd hij uitgeroepen tot People’s Artist of Armenia en in 2002 ontving hij de WOMEX (World Music Expo) Lifetime Achievement Award.
Zijn internationale carrière kwam in een stroomversnelling toen hij in 1988 door Brian Eno werd ‘ontdekt’ tijdens een concert in het Kremlin. Dankzij hem debuteerde hij een jaar later succesvol op de internationale markt met I Will Not Be Sad in the World, een plaat vol Armeense classics en traditionals, uitgebracht door ambientlabel All Saints Records. Een andere belangrijke plaat volgde tien jaar later:Black Rock, met de Canadese gitarist en elektronicus Michael Brook, verschenen op Peters Gabriel’s Real World-label.
Gasparyan werkte met artiesten als Sting, Peter Gabriel, Brian May, Derek Sherinian, Erkan Ogur, Boris Grebenshchikov, David Sylvian en Kronos Quartet en schreef mee aan zeventien soundtracks, waaronder die van The last Temptation of Christ, The Russia House, The Gladiator, Calendar, Siege, Viva La Tristeza en The Crow. Zo’n twintigduizend keer (!) trad hij naar eigen zeggen op, over de hele wereld, en speelde hij voor mensen als Kennedy, koningin Elizabeth, en zelfs Stalin (in 1947), van wie hij nog een duur gouden Pobeda-horloge kreeg, die hij echter in ‘mindere dagen’ verkocht.
Een gezin slacht een haan bij het klooster van Khor Virap om een ziek familid te helpen genezen. Dierenoffers zijn in het zeer christelijke Armenie dagelijkse praktijk. De geslachtte dieren moeten worden weggegeven aan een arme familie. Foto: Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
Twee meisjes op straat Varadzor. Foto: Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
In Armenië is hij een fenomeen. Iedereen kent de Armeens-Amerikaanse rockband System of a Down, en iedereen kent Djivan Gasparyan. Van jong tot oud. Door Yerevan verplaatst de maestro, zoals hij genoemd wordt, zich bij voorkeur in een geblindeerde Mercedes. Want anders wordt hij voortdurend aangeklampt voor een foto of handtekening, zegt hij.
Wat is de reden van zijn succes? ‘He gave duduk a new life‘, zegt Djivan Jr., ‘so also Armenia.’ Laat je honderd dudukspelers horen, dan haalt Jr. zijn opa er moeiteloos uit. ‘Djivan heeft een unieke sound.’ Wat hem ook onderscheidt van anderen, volgens Jr.: ‘Hij is altijd op zoek naar nieuwe geluiden. Of het nu folk, klassiek, Turks, elektronica of pop is, hij wil altijd verder.’
Zo gaat Sr. binnenkort op tournee naar buurland Iran, waar hij graag komt. Hij speelt dan samen met de bekende Iranese tarspelerHossein Alizadeh, met wie hij eerder een album (Endless Vision, 2005) maakte, die voor een Grammy genomineerd werd.
Verkoper van schilderijen op een markt in de hoofdstad. Vooraan in het midden een schilderij van Noach die na de zondvloed met familie en dieren van de berg Ararat afdaalt naar armeens grondgebied. Dit bijbelverhaal speelt een belangerijke rol in de armeense identiteit omdat de armenen zouden afstammen van de kleinzoon van Noach. Foto: Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
Foyer van een schouwburg in de hoofdstad. In het midden de berg Ararat, die een belangrijke plaats inneemt in de armeense geschiedenis en identiteit. Foto: Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
Spiritueel
Zodra je de mystieke instrumentale dudukmuziek van Djivan Gasparyan hoort, verschijnen de wijdse bergachtige landschappenvan Armenië vanzelf op je netvlies. In het melancholieke geluid van de duduk lijkt al het verdriet van de Armenen verpakt te zitten. De genocide van 1915, de oorlog met Azerbeidzjan (Nagorno Karabach) en last but not least de Ararat, ‘hun’ Bijbelse berg, die net over de grens in Turkije ligt, maar onbereikbaar is.
Er is nauwelijks spirituelere muziek denkbaar dan die van Gasparyan. Zit er ook een religieuze boodschapin? ‘Ja’, zegt de maker zelf, ‘de Amerikaans-Armeense dichter William Saroyan heeft mijn muziek ooit een gebed genoemd. Daar kan ik me wel in vinden. Mijn muziek is doordrenkt van het christelijke Armeense geloof, alleen mag je het verhaal er zelf uithalen.’ De duduk is bovendien een vredelievend instrument, zegt Sr. ‘Als iedereen in de wereld naar de duduk zou luisteren, zouden er minder oorlogen zijn.’
De church of the Holy Redeemer bij het klooster van Sanahin, in 966 gebouwd. Foto: Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
Toeristen maken foto’s in het klooster van Haghpat. Foto: Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
Afscheidstournee
Sr. probeerde het een tijdje in Amerika. Contacten genoeg na zijn Hollywood-ervaringen en verbanden met megasterren. Vier jaar lang woonde hij in Los Angeles. Met een Amerikaans paspoort op zak keerde hij terug. Gedesillusioneerd. Zonder zijn homeland had hij geen kracht en inspiratie om te schrijven, zo bleek. ‘Amerika is mijn tweede thuis, Armenië mijn eerste.’
Op 12 oktober wordt hij 84. Hij is dan ook bezig aan zijn afscheidstour, meldt zijn Pools/Engelse manager Eva Skalla. ‘Zei ze dat?’, reageert de veteraan verbaasd. ‘Ik heb nooit gezegd dat ik stop. Ik begin de duduk nu pas een beetje te begrijpen. Ik word nog elke dag beter.’
En mocht hij dan onverhoopt toch een keer stoppen? Dan verwacht Sr. dat Jr. in zijn voetsporen treedt. ‘Junior is even goed als ik op zijn leeftijd. Hij heeft dezelfde potentie, ik hoor het verschil niet.’
Jr. houdt zich van harte aanbevolen als troonopvolger. ‘Vanaf mijn geboorte ben ik grootgebracht met de muziek van mijn opa. En vanaf mijn vijftiende is hij mijn leraar geweest. Ik denk niet dat iemand hem beter aanvoelt.’
Sr., mijmerend: ‘We gaan in elk geval volgend jaar nog samen op tournee in Amerika. Ach, ik leef mijn leven zoals ik het had willen leven, alleen God weet hoe lang ik dit nog allemaal mag meemaken.’
Zijn we nu klaar?, vraagt Sr. na een paar cognacjes vermoeid. Mooi, want hij moet weer verder. Business, elders in de stad. En weg scheurt de 83-jarige maestro, in zijn geblindeerde Mercedes.
Man slaapt op een bankje voor het centraal station. Foto: Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
Iemand loopt verkleed op straat om reclame te maken. Foto: Joyce van Belkom/Hollandse Hoogte
satellite stories 